Kavram Olarak Model ve Modelleme
Model, araştırmaya konu olan sistemin amaçlara yönelik
olarak basitleştirilmesini sağlar ve bunu başarmak için de soyutlama yoluna
gidilir. Belli bir sistemle ilgili bilgileri organize etme faaliyetine
modelleme denir.
Model Kurarken Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar
· Problemin doğru tanımlanmış, nesne veya durumların iyi anlaşılmış olması gerekir. İyi anlaşılmayan bir durum modelle ifade edildiğinde, kurulan model yanlış veya eksik olacaktır.
· Problemle ilgili tüm değişkenlerin gerektiği ölçüde modelde yer alması gerekir. Yani problemi gereğinden fazla karmaşıklaştırmaktan veya basite indirgemekten kaçınılarak, araştırmanın amacı doğrultusunda temel değişkenler ile problemi daha az düzeyde etkileyen değişkenleri dengeli bir biçimde ele almak gerekir.
· Modelin girdilerinin ve çıktılarının iyi tanımlanması ve bunlar arasındaki ilişkinin anlaşılması gerekir.
· Model analiz edilebilir olmalı, bazı
durumların niçin oluştuğunu, nelere bağlı olduğunu ortaya koyan analizler
yapmaya imkân vermelidir.
Sosyal bilimlerde daha çok kavramsal modeller kurulur. Model denilince hem fiziksel hem de kavramsal olarak temsil edilen modeller aklımıza gelmelidir.
Karar Verme Süreci
Hedefleri belirle, alternatif eylem türlerini araştır,
alternatiflerle ilgili veri topla ve bunları değerlendir, eylem türünü seç,
kararı uygula, ortaya çıkan ve planlanan sonuçları karşılaştır, plandan
sapmalara karşı harekete geç.
Değişken
Başka faktörlerin etkisiyle veya kendiliğinden zaman içinde farklı değerler alabilen ve ölçülebilir nitelik arz eden her türlü unsurdur.
Bağımlı Değişken
Bir faktördeki değişime bağlı olarak değişen unsurdur. Bağımsız değişken bağımlı değişkeni etkilediği varsayılan unsurdur. Düzenleyici değişken bağımlı ve bağımsız değişken arasındaki ilişkinin gücünü ve yönünü etkileyen değişkendir.
Aracı Değişken
Bağımlı değişkenle bağımsız değişken arasındaki ilişkiye aracı olan, bir anlamda sebep olan değişkendir.
Modelin Özellikleri ve Kullanım Alanları
Bir modelin üç temel özelliği vardır:
Temsil edebilme: Modeller amaç, olay ve olguları temsil eder.
Yalınlaştırma: Modelde konuyla doğrudan ilgili faktörlere yer verilirken, pek ilgili olmayanlara yer verilmez. Böylece model yalın bir hâle getirilir.
İlişki(ler): Modelde genelde araştırmada
yer alan değişkenler arasındaki sebep- sonuç ilişkisi ele alınır.
Model Türleri
Keşfedici (Keşifsel) Araştırma Modelleri
Literatürde
araştırma konusuna veya problemine ilişkin yeterli ve aydınlatıcı bilgilerin
bulunmadığı durumlarda keşfedici modellerden yararlanılır. Keşfedici modeller
genelde nitel araştırmalarda ve bazı nicel araştırmaların başlangıcında
kullanılır.
Tanımlayıcı Araştırma Modelleri
Keşfedici
modellerden farklı olarak, tanımlayıcı modellerde araştırma problemi açık ve
net olarak ortaya konmuş olup araştırmanın çerçevesi bellidir.
Nedensel Araştırma Modelleri
Bu tür modellerin başlıca amacı araştırmada yer alan değişkenler arasında
sebep-sonuç ilişkisi kurmak, başka bir ifadeyle nedenselliği incelemektir.
Kavram Olarak Hipotez ve Türleri
Hipotez,
bir araştırma probleminin çözümü için doğrulanması ya da yanlışlanması gereken
önermedir.
Hipotezlerin doğru biçimde formüle edilebilmesi için bunlarda bazı özelliklerin bulunması gerekir. Bu özellikleri aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:
· Hipotezler mantıklı ve olgusal içerikte olmalıdır.
· Hipotezlerde yer alan kavramlar açık ve anlaşılır olmalıdır.
· Hipotezler genelleme yapılacak anakütle parametreleriyle ilgili olarak belirlenmelidir.
· Hipotezlerin doğrulukları test edilebilmelidir. Fizik ötesi dünyaya işaret eden hipotezler test edilemez ve yanlışlanamaz.
· Hipotezler teoriyle (kuram) tutarlı olmalı, gözlemlere, sezgilere vb. dayalı olarak hazırlanmalı ve iddia (tez) ile ilgili olmalıdır.
· Belirli ve özel bir konuyla ilgili olmalı, birbiri içine geçmiş genel anlatımlar içermemelidir.
· Gerçeklerden hareket etmeli ve değer yargılardan arındırılmış olmalıdır.
· Probleme çözüm sağlayacak şekilde formüle edilmelidir.
·Hipotezler belli bir istatistiki analiz yöntemiyle test edilebilir olmalıdır. Araştırmacı hipotezini oluştururken hangi istatistiki analizle onu test edeceğini belirlemelidir.
· Hipotezlerin içerdiği tüm değişkenler belli bir şekilde sayısallaştırılabilir ve ölçülebilir olmalıdır.
· Hipotezler bilinen bir ilişkiyi değil, tahmin yürütülen bir ilişkiyi araştıran nitelikte olmalıdır.
Hipotez yazmak araştırmacıya araştırma sürecinde yol
gösterir. Hipotez geliştirebilmek için değişkenler arasında tahmin edilen
şekilde bir ilişki bulunduğunu destekleyen teorik (kuramsal) veya ampirik
bulgulara sahip olmak gerekir. Hipotezler genelde geniş zamanlı cümlelerle
ortaya konulur. Araştırmacı düşündüğü her türlü ilişkiyi hipotez olarak ifade
edemez. Bir hipotez geliştirebilmek için değişkenler arasında tahmin edilen
şekilde bir ilişki bulunduğunu destekleyen teorik (kuramsal) veya ampirik
bulgulara sahip olmalıdır.
Olumlu bir ilişki,
söz konusu iki değişkenden biri artarken diğerinin de arttığını, biri azalırken
diğerinin de azaldığını ortaya koymaktadır. Bazı hipotezlerde ise değişkenler
arasında olumsuz (negatif) bir ilişki olduğu öne sürülür. Bazı
hipotezlerde değişkenlerden birinin diğerini etkileyeceği düşüncesi açıkça
yansıtılmaktadır. Tek yönlü hipotezlerde araştırmacı belli bir parametre
açısından ele alınan gruplar arasındaki farkın yönüne ilişkin bir tahminde
bulunmaktadır. Hipotez cümlelerinden biri sizin tahmininizi yansıtırken diğeri
bu tahmininizin dışındaki tüm durumları yansıtan ifade olacaktır.
Hipotez Testi Süreci
Araştırmacının tahminini yansıtan hipotez genelde
alternatif hipotez olarak adlandırılırken, bu tahmin dışında kalan muhtemel
sonuçlar sıfır hipotezi olarak adlandırılır. Bir iddiayı kanıtlamak için bu
iddiayı temsil eden araştırma hipotezinin yanlışlanıp yanlışlanmadığı
belirlenmelidir.
Araştırmacılar bir hipotezi test ederken
çoğunlukla aşağıdaki adımları sırasıyla izlerler;
Sıfır Hipotezi ve Alternatif Hipotez Geliştirmek
Araştırmacının beklentisini yansıtan durum alternatif hipotezde, bunun dışındaki durumlar ise sıfır hipotezinde belirtilir. Genellikle hipotez testleri şu iki şekilde yapılır:
· Örneklemden alınan gözlem değerlerinin, anakütle için varsayılan bir değerden anlamlı bir farkının olup olmadığı belirlenir.
· İki veya daha
fazla sayıda örneklemden alınan gözlem değerleri arasında anlamlı farklılık
olup olmadığı belirlenir. Sıfır hipotezi ve alternatif hipotezler istatistiksel
parametrelere dönüştürülürken µ (anakütle ortalaması) ve π (anakütle oranı)
kavram ve sembollerinden yararlanılır. H1 alternatif hipotezi ya küçük () ya da
eşit değildir (≠) ifadelerinden birini içerir. H1 hipotezi büyük şeklinde ifade
edilmişse “sağ kuyruk testi”, küçük şeklinde ifade edilmişse “sol kuyruk testi”
söz konusudur. H1 alternatif hipotezinde ‘eşit değildir’ ifadesi varsa iki
yönlü test uygulanacaktır.
Uygun Önem Düzeyini Seçmek
Sıfır hipotezi ve alternatif hipotez oluşturulduktan
sonra, hipotezin kabul veya red kararında ne düzeyde risk olacağı
belirlenmelidir. Araştırmayı yapan ve karar verici konumunda bulunacak kişi
önem düzeyini de belirlemelidir. Sosyal bilimler alanındaki araştırmalarda önem
düzeyi genellikle 0,01 veya 0,05 olarak belirlenir. a
(alfa) ile simgelenen önem düzeyi, Ho hipotezi doğru iken onu reddetme hatasına
düşme ihtimalini ifade eder. Araştırmacı hipotezini test ederken iki tür hata
ile karşı karşıya kalabilir: 1. tip hata ve 2. tip hata. 1.tip hatanın ortaya
çıkma ihtimali seçilen önem düzeyinin bir sonucudur. 2. tip hataya düşme
ihtimali bilinmez. 2. tip hatanın sonuçları çoğunlukla 1. tip hatanınkiler
kadar ciddi olmaz; çünkü 2. tip hata araştırma verilerinin araştırmacının
beklentisi doğrultusunda bir sonuç ortaya koymamasını ifade eder.
Test İstatistiğinin Seçimi
Oluşturulan
sıfır hipotezinin test edilmesi için test istatistiği seçilmelidir.
Hipotezlerde kullanılan parametrelere göre test istatistiği seçilir. Bu işlem
yapılırken örneklem hacmi, birden fazla örneklem varsa bunlar arasında
bağımlılık olup olmadığı, parametrelerin niteliği vb. unsurlar dikkate alınır.
Karar Ölçütünün Belirlenmesi
Karar ölçütü, sıfır hipotezinin kabulü veya reddi için test istatistiği ile
yapılacak karşılaştırmada kullanılacak değerdir.
Verilerin Analiz Edilmesi
Örneklemden elde edilen veriler kullanılarak test istatistiğinin gerektirdiği
işlemler yapılarak sıfır hipotezinin kabulü veya reddi için gereken örnek değer
bulunur.
Karar Verme Bulunan örnek değeri karar ölçütü ile
karşılaştırılır. Buna göre sıfır hipotezinin kabul edileceğine veya
reddedileceğine karar verilir. Sıfır hipotezinin reddedilmesiyle sonuçlanan
istatistiksel sonuçlar red alanında yer almaktayken, sıfır hipotezinin
reddedilmesinde yetersiz kalan sonuçlar kabul alanına düşmektedir.