Bilim
Bilim, evreni, toplumu ve insanı araştırma konusu yapan gözleme, deneye ve akla dayanarak sistematik bir yöntemle elde edilen doğrulanabilir bilgilerdir. Bilimin statik yönü onun, kanıtlanmış, doğrulanmış, olgulara dayandırılmış, yerine göre yasa, yerine göre ise teori hâline gelmiş yönüdür. Bilimin amacı kendi alanına giren olguları ve olayları, yani konuları saptama ve açıklamadır. Bilimler ancak araştırmayla, gözlem ve deney yolundan giderek olguları saptayabilir.
Bilimsel Düşünme
Bilimsel düşünme yeteneğini kazanmış bir kimse için
düşüncenin hareket noktası güvenilir gözlem verileridir. Bilim her şeyi
açıklama iddiasında değil, sadece gözlemin ve deneyin konusu olan alanlarla
sınırlı bir etkinliktir. Günlük yaşamda olduğu gibi bilimde de çevremizde olup
biten bazı şeyleri algılar veya gözlemleriz. Dolayısıyla bilim her şeyi
açıklama iddiasında değil, sadece gözlemin ve deneyin konusu olan alanlarla
sınırlı bir etkinliktir. Bilimin gelişmesi rastlantılara ve tesadüflere
bırakılamaz. Bilim ancak doğru veya bilimsel düşünmenin yasalarını kullanarak
ve araştırma yaparak gelişebilir.
Düşünme Yasaları
Bilimsel düşünme yöntemleri geleneksel tümdengelim ve
tümevarım olarak ikiye ayrılır.
Tümdengelim (Dedüksiyon)
Kökeni Aristoteles’e kadar uzanan bir düşünce yöntemidir. Mantık ve matematik
alanındaki temel düşünce sistemini oluşturur. Tümdengelim, genel nitelikteki
bir önermeden akıl yürütme yoluyla daha az genel olan yeni önermelerin elde
edilmesidir.
Tümdengelimli akıl yürütme çalışması, mantık disiplinini teşkil eder;
Aşağıda mantıksal tümdengelimle ilgili bir örnek verilmiştir:
· Felsefeyle ilgili bütün kitaplar can sıkıcıdır.
·Bu kitap felsefeyle ilgili bir kitaptır.
·Bu kitap can sıkıcıdır.
Bu akıl yürütmede A ve B’ ye öncüller, C’ye sonuç
denir. Burada, eğer A ve B doğruysa C’nin mutlaka doğru olacağı kabul edilir. A
ve B öncülleri bir defa doğru sayıldığı için C’nin yanlış olması mümkün
değildir; çünkü A ve B’nin doğru, C’nin yanlış olması mantıkta bir çelişkiye
yol açar. Mantıkta bir tümdengelimin öncülleri doğruysa sonuç da doğrudur.
Tümevarım (İndüksiyon)
Tümevarım,
tek tek olgulardan temel önermeler elde edilmesidir. Tümdengelimin tersine,
parçadan bütüne, özelden genele doğru bir geçiş yapılmaktadır. Kökü
Aristoteles’e uzanan tümevarımı (İndüksiyon) bilimsel bir yöntem olarak ilk
kez Francis Bacon ileri sürmüştür. Bacon, Aristocu tümdengelimi eleştirmiş
ve gözlem ve deneyimin bilgi edinmede önemli olduğunu savunarak bu yöntemin
temellerini atmıştır. Öncül önermelerin doğru olması, sonuç önermesinin de
doğru olma olasılığını arttırıyor ise tümevarımlı akıl yürütme yapılıyor
demektir. Tümevarımlı bir çıkarımda öncül önermelerin doğruluğu, sonuç
önermesinin doğruluğunu anlamlı biçimde arttırmıyorsa, bu çıkarım zayıf bir
tümevarımlı çıkarımdır. Yani öncül önerme ile sonuç önerme arasında bir
tutarlılığın bulunmadığı önermeler zayıf önermelerdir.
Hipotezli Tümdengelim
Hipotezli
tümdengelimde, genel ifadelerden hareketle, belirli sınırlandırıcı koşullar
konularak, olgulara ilişkin daha dar yeni önermeler çıkartılır.
Hipotetik-Dedüktif (Modern Yorum)
(H-D) yöntem, fizik bilimlerinin metodolojisini tarif etmeye dönük bir dizi girişimden biridir. H-D modeliyle tarif edilen bilim metodolojisi temel olarak şöyledir:
· Bir hipotez öne sürülür,
· Sonra bu hipotezden çeşitli önermeler çıkarılır,
· Ardından bu önermeler deneysel olarak test edilir. Eğer hipotez bu deneysel test sürecinde başarısız olursa reddedilir. Bununla beraber hipotez deneysel olarak desteklenirse bu durumda deneme niteliğinde geçici olarak kabul edilir.
Hipotezli
tümdengelim, tümdengelimin problemlerine çözüm olması için geliştirilmiştir.
Hipotetik Dedüktif yöntem de tümevarım problemine çözüm olarak önerilmiştir.
Kısaca hipotetik- dedüktif model şu iki noktaya dayanmaktadır;
· Bir hipotez veya teoriden test edilebilir sonuçlar çıkarmak.
· Çıkarılan
sonuçları ilişkin oldukları gözlem veya deney verileri ile karşılaştırmak.
Bilim, deneme ve yanılmalarla varsayımlar ve
yanlışlamalarla ilerler. Sadece en güçlü teoriler ayakta kalır.
Analoji ve Metafor Analoji
Bilinen benzeyişlerden faydalanarak bilinmeyen benzeyişleri çıkarmaya yarayan
akıl yürütmedir. Lavoisier, nefes almada oksijenin rolünü göstermek için nefes
alma ile kanda geçen olayı yanma olayına benzetmiştir. Bunlar birer analojidir.
Analojide sonuç çıkarma iki şekilde olur;
· Organların benzeyişinden fonksiyonu çıkarma: Paleontolojide bazı fosillerin solungaca benzer organları bulunduğuna bakılarak bu hayvanların solungacı bulunanlar gibi zamanında sularda yaşamış oldukları sonucunu çıkarmak bir analojidir.
·
Sonuçtan sebebi çıkarma: Buna örnek olarak Claude Bernard’ın ada tavşanları
üzerinde yaptığı deneyle sonuca ulaşmayı gösterebiliriz.
Analojiler ileri düzeyde çıkarımları destekleyen
farklı durumlar arasındaki kısmi benzerliklerdir. Analoji iki olaydaki
benzerliklerden yola çıkarak, birinde var olan özelliğin diğerinde de olduğunu
varsaymaktır. Analoji, zihnin özelden özele sonuç çıkarmasıdır ve doğruluk
değeri olasılık dâhilindedir. Analoji ile metafor arasındaki başlıca fark,
analojinin net bir açıklayıcı ya da metaforlarda bulunmayan tahmin edici bir
öge olmasıdır.
Bilimsel Yöntem
Yöntem, en genel anlamıyla genellenebilir, geçerli,
doğru ve tutarlı bilgiye ulaşmak için izlenmesi gereken yoldur. Yöntem,
bilimsel bilgi elde edilmesi sürecinde, araştırmacılara araştırmanın nasıl
yapılması gerektiğini sistematik olarak sunan bir yol haritasıdır. Bilimsel
araştırmalarda kullanılan yöntemin belli ilkeleri vardır.
Sosyal bilimlerde bilimsel yöntemin ilkeleri şu şekilde belirlenebilir
· Olgusallık: Bilimsel yöntem somut, gözlemlenebilen ve test edilebilen olgularla yapılmalıdır.
· Uygun tekniğin seçimi: Araştırma konusuna en uygun araştırma tekniğinin kullanılmasıdır.
· Nesnellik: Araştırmacının, bilimsel araştırma sürecinin tüm aşamalarında tarafsız davranmasıdır.
· Teorik bakış açısı: Bilimsel yöntemin belli bir teorik bakış açısına göre seçilmesidir.
·
Etik ilkeler: Araştırmacı araştırma sürecince etik değerlere bağlı kalmalıdır.
Bilimsel yöntem, bilimsel düşünce yöntemi
ve bilimsel araştırma yöntemi olarak iki anlamda ele
alınabilir.
Bilimsel yöntem, Baconcu tümevarım ile Aristocu tümdengelim
yaklaşımlarının bir sentezidir ve yeni deneyci görüşü temel alır. Her bilim
dalının amacı kendi alanına giren konuları saptama ve açıklamadır. Bilimler
ancak gözlem ve deney yolundan giderek olguları saptar; saptanan olguların
açıklanması ise mantıksal bir işlemdir.
Bilimsel yöntemin basamaklarını John Dewey aşağıdaki gibi belirlemektedir
· Problemin sezilmesi,
· Problemin tanımlanması,
· Çözümün tahmin edilmesi,
· Gözlenebilir sınayıcıların belirlenmesi,
· Deneme ve değerlendirmelerin yapılması,
· Yorumlama ve raporlaştırılma.
Geleneksel bilimsel yönteme bir altıncı basamağın eklenmesini
gerektiren nedenlerin başında bilimin “birikimliliği” ile bilimsel
yöntemin “açık seçikliği” gelmektedir.
Bilimsel Araştırma
Bilimsel araştırma ya da kısaca araştırma, problemlere güvenilir çözümler
aramak amacı ile planlı ve sistemli olarak verilerin toplanması, çözümlenmesi,
yorumlanarak değerlendirilmesi ve rapor edilmesi sürecidir. Elde edilmek istenen bilginin türüne göre bir
araştırma temel olarak üç amaca yönelik olabilir. Bu amaçlar sosyal olgu ya da
olayları keşfetme, betimleme ya da açıklamadır. Bu amaçlar doğrultusunda
şekillenen üç araştırma tipi vardır. Bunlar keşfedici, betimleyici ve
açıklayıcı araştırmalardır. Bunları kısaca şu şekilde açıklayabiliriz:
· Keşfedici araştırmalar: Araştırma konusuyla ilgili olarak neler olup bittiğini anlamak, daha sonra yapılacak kapsamlı araştırmalar için gerekli ön bilgiyi toplamak amacına yöneliktir. (Yazım Taraması, Odak Grup, Örnek Olay İncelemesi,Uzman Görüşleri).
· Betimleyici araştırmalar: Araştırma evreninin özellikleri hakkında bilgi toplamak, kişileri, durumları veya olayları tam ve doğru olarak betimlemek amacıyla yapılan araştırmalardır (Deney, Anket, Gözlem).
· Açıklayıcı
araştırmalar: Değişkenler arasında varsayılan ilişkileri sınamak amacıyla
yapılan araştırmalardır (Basit İstatistikî Yöntemler, İleri İstatistikî
Yöntemler, Tekli Ve Çok Değişkenli Yöntemler).
Bilimsel Araştırma Türleri
Araştırma sürecinde araştırmacı, tahmin ya da
sorularla başlar ve ham maddeye özelleşmiş yöntem ve teknikler uygular.
Temel Araştırma
Temel
araştırmalar, bilgileri derleyerek seçilen olguyu açıklama ve yorumlama amacı
güden araştırmalardır. Temel araştırma, yeni bilimsel bilgilerin ve dünya
hakkındaki düşünme biçimlerinin çoğunun kaynağıdır.
Uygulamalı Araştırma
Uygulamalı araştırmanın değerlendirme, eylem ve
toplumsal etki belirleme olmak üzere üç türü vardır.
Laboratuvar Araştırmaları
Laboratuvar araştırmaları, laboratuvarda
gerçekleştirilen deneylerden elde edilen verileri analiz etmek ve yorumlamak
anlamını taşımaktadır. Bağımsız değişkenlerin ayarlanabileceği olaylarda ve
araştırmacının asıl amacının, neden-sonuç ilişkilerinin belirlenmesi olduğu
durumlarda laboratuvar yönteminden yararlanılabilir.
Sosyal bilimler alanındaki laboratuvar araştırmaları aşağıdaki gibi gruplandırılabilir
· Etki çalışmaları: Deneklere bir işlem yapılır ve bunun neden olduğu sonuçlar incelenir.
· Yargı çalışmaları: Kişilerin düşünce, görüş ve değerlendirmelerinin araştırılmasına dayanır.
· Gözlem çalışmaları: Laboratuvar ortamında
değişkenler değiştirilerek ya da değiştirilmeden gözlemler yapılmasını esas
alır.
Hipotez Geliştirmeye Yönelik Araştırmalar
Hipotez geliştirmeye yönelik olan çalışmalar
betimleyici araştırmanın özelliklerini taşır ancak buna ek olarak daha
yapısallaştırılmış araştırmalardır.
Kesitsel Araştırmalar
Bir örneklemin belirli bir zamandaki hâlini gözlemlemeyi içeren araştırmalar
kesitsel araştırmalar olarak adlandırılır.
Boylamsal Araştırmalar
İncelenen konunun zaman içindeki gelişimini ele alan ve en az iki kere
tekrarlanan araştırmalar boylamsal araştırmalar olarak adlandırılır.
Eğilim Araştırmaları Eğilim Araştırması
Belirli bir araştırma evreninde zaman içinde meydana gelen değişimleri
inceleyen çalışmalardır.
Panel Araştırmaları
Araştırmanın tekrarlandığı, her seferinde yani her ölçümde aynı örneklemden
veri toplanan araştırmalardır. Panel araştırmaları, araştırmanın tekrarlandığı,
her ölçümde aynı örneklemden veri toplanan araştırmalardır.
Kohort Araştırmaları
Araştırma evreninin ortak özelliklerine sahip alt gruplarının zaman içinde
geçirdikleri değişimi ölçmeyi amaçlayan araştırmalardır. Kohort
araştırmalarında kohortlar genellikle aynı yılda doğanlardan oluşturulur.
Örneğin 1960 yılında doğanlar bir kohorttur.
Deneysel Araştırmalar
Deneysel
araştırma, bir müdahalenin kontrol altına alınmış koşullarda belli bir sorunun
çözümünde ne kadar etkili olacağını görmek için yapılır.
Tanıtıcı Araştırmalar
Belirli konuların ilgi duyulan bazı özelliklerini ortaya koymayı amaçlayan
araştırma türleridir. Tanıtıcı araştırmaların amacı genelde neden sonuç ilişkilerini
gözlemlemek değil, durum ya da olayların genel niteliklerini
belirleyebilmektir. Tanıtıcı araştırmalarda amaç, belirli bir ana kütlenin
ilgi duyulan bazı özelliklerini ortaya koymaktır. Tanıtıcı türdeki
araştırmalarda amaç bazen ana kitlenin birden fazla niteliği arasındaki
ilişkilerin belirlenmesi de olabilir.
Monografiler
Bilimsel alanlarda özel bir konu üzerine yazılmış, kendi başına bir
bütün oluşturan eserlerdir. Monografiler olay ve olguları olduğu gibi tanıtmaya
yarayan çalışmalardır. Toplumsal bilimlerde yaygın bir kullanım alanı
bulunmaktadır. Toplumsal olaylardaki değişme zamanın derinliği ve zaman kesiti
yoluyla incelenir.
Monografi çalışmalarının bazı tipleri vardır. Bunlardan en çok uygulananlar örnek olay monografileri ile değişim monografileridir.
· Örnek olay monografileri: Temsil niteliğine sahip tek bir kişi, kurum veya olayın ele alınarak ayrıntılı biçimde tanıtılmasına yönelik çalışmalardır. Elde edilen bilgilerin benzeri durumlar için de geçerli olacağı varsayımından hareket edilmektedir.
·
Değişim monografileri: Mevcut durumun tanıtılması yanında, olayların zaman
içindeki değişmelerinin de izlenmesi amacına yönelik çalışmalardır. Örneğin bir
köy monografisinde, köyün belli bir dönemdeki sosyoekonomik yapısının
tanıtılmasından sonra zamanla bu yapının ne şekilde değiştiği veya geliştiğinin
belirlenmesi gibi.
Toplumsal olaylardaki değişmeyi incelemenin iki genel
yaklaşımı vardır; zaman derinliği ve zaman kesiti araştırmaları.
Tarihsel Araştırmalar
Toplumsal olayların geçmişteki durumunu incelemeye yönelik araştırmalardır.
İstatistiksel Araştırmalar
Bilimsel araştırmalarda istatistiksel yöntemler çok önemli bir araç
durumundadır. Gerek fiziki bilimlerde gerekse toplumsal bilimlerin belirli
dallarında, istatistiki yöntemler yaygın olarak kullanılır.
Alan Araştırmaları
Daha çok hipotez testine değil, yeni hipotez kurulmasına
yönelik veriler toplarlar. Alan araştırmaları, incelenen kişilerin gerçek
yaşantılarına katılarak yapılan araştırmalardır. Bu, insanları laboratuvara
almak yerine âdeta araştırıcının onların dünyasına girmesi biçiminde yapılır.
Survey
Yönteminde
veri toplama tekniği olarak anket ve görüşme kullanılır. Anket, açık uçlu ya da
çoktan seçmeli olarak hazırlanmış soru formudur. Survey yöntemindeki en önemli
nokta, ulaşılması gereken insan sayısı fazla olduğundan, yapılacak örneklem
seçimidir.
Surveyin güçlü yanları
· Surveyle çok sayıda kişiden çok miktarda bilgi toplama olanağı vardır.
· Örnekleme tekniğiyle yapıldığı için toplanılan bilgiden genelleme yapılır.
·
Bu yöntem, diğer yöntemlere göre zaman ve maddi kaynakların kullanımı açısından
daha tasarrufludur.
Surveyin sınırlılıkları
· Survey ile çok miktarda bilgi toplanır ancak bu bilgi yüzeyseldir.
· Büyük örneklem alınması gereken durumlarda bol zaman ve paraya ihtiyaç vardır.
· Genelleme yapılmak istenen evren çok geniş ise örneklem oluşturma bir sorun yaratabilir.
·
Surveyde katılımcıların yanıtlarına bağlı kalma zorunluluğu vardır.
Katılımcılar ise anket ve görüşmede çok çeşitli etmenlerin etkisi altında
kalarak yanıt verebilirler.