Tanzimat dönemi aslında siyasi, askeri ve mali bir buhran döneminde başlar
19. asır Osmanlı Devleti’nin mali gücünü ve merkezi kontrolünü geliştirmek, bu dönem bürokratlarının amacı olduğuna göre; vergileri artırmak ama bunun için vergi kaynaklarını tespit etmek, kanuni vergi almak ve devlet hazinesini bu yoldan bol varidata kavuşturmak hedeflenmektedir.[1] Gülhane Hatt-ı Hümayunu ’nu bir sonucu Osmanlı’nın iç gerilimlerini uluslararası plana taşınması, hükümetin Ferman’ın zamanlaması ve dilinde dış baskılara boyun eğmesi, reform sürecini yabancı denetimine açılmış, bu da Hristiyan Avrupa ile İslami Osmanlı kültürleri arasında derin görüş farlılıklarını vurgulamıştır.[2]
Osmanlı Devleti’nde 19. Yüzyıla gelmeden önce de buna benzer görüşlerin ortaya çıktığı bilinmektedir. Hazine darlığını hariçten borç para almak suretiyle giderme fikri, ilk defa XVIII. Yüzyılın son yarısında, I. Abdülhamit devrinde Osmanlı devlet adamlarına musallat oldu.[3] Esham bir maliye terimi olarak ilk defa, 1775 yılında uygulamaya konularak 1860’lı yıllara kadar mahiyetini değiştirmeden devam eden belirli bir borçlanma sistemini ifade eder.[4] Mukataa adıyla bilinen vergi kalemlerinden bazılarına ait yıllık nakdi gelirlerin, faiz denilen belirli bölümlerinin sehimler halinde dilimlenerek özel şahıslara “muaccele” adı verilen bir peşin meblağ karşılığında kayd-ı hayat şartı ile satılması esham sisteminin özünü teşkil etmekte idi.[5]
Yabancı devletlerden alınan borç para, ekonomi hayatının düzenlenmesi ve geliştirilmesi için sarf edilmedi. Borçların faizleri bile yeni borçlar yapılmak suretiyle ödenmeye başlandı.[6] Reformlara karşı hazine gelirleri giderek artan merkezileşmenin gerektirdiği masrafların çok gerisinde kalıyordu. Bu yüzden hükümet yeni kaime çıkararak o dönemde alacaklılarının çoğu imparatorluk sınırları içinde yaşayan kişilere önemli ölçüde borçlandı.[7] Devletin para politikası saraydaki altın ve gümüş tabakların eritilmesi, şeriatın mücevheratı günah sayıldığını ilan ederek halkın ziynet eşyalarını devlete vermesi için ferman çıkarmaya kadar değişiklikler gösteriyordu.[8]
Sadrazam Mustafa Reşid Paşa, maliyede reform yapmak suretiyle para tedariki için vaktin elverişli olmadığı düşüncesinde idi. Acil bir tedbir olmak üzere, borç para alınması cihetine gidilmesini uygun gördü.[9] 1850’li yıllar, başta Fransa ve İngiltere olmak üzere, bazı batı Avrupa ülkelerine mensup tasarruf sahiplerinin yeni yatırım alanları aradığı döneme rast gelmektedir. Osmanlı yönetiminde ise Mustafa Reşid Paşa’nın başında bulunduğu reform yanlıları borçlanmadan yana olmalarına rağmen Fehmi Ahmed Paşa ve Mehmet Ali Paşa’nın da dahil olduğu grup dış ülkelerden borç para alınmasına karşı çıkarak Padişah Abdülmecid’i bu konuda ikna etmeye muvaffak oldular.[10] Reformun meyvaları Kırım Savaşı’nın patlamasına kadar hayal kırıklığı uyandıracak derecede az oldu.[11]
Bu arada kontrol edilemeyen kaime hızla değer kaybetti ve bu durumda kış ticaret olumsuz etkilenmeye başladı.[12] Bu doğrultuda devlet görevlilerinden ve Osmanlı uyruğunda olanlardan “yardım” (iane) adı altında bir tür vergi toplayarak önceleri basılan getirili “kağıt para”ları dolanımdan çekmeye başladı.[13] 1851 yılında başlatılan bu uygulama “Doğu Savaşı” nedeniyle ileri bir süreye ertelendiği gibi hükümet, üstüne üstlük elinde bulundurduğu yörelerde geçerli olmak üzere “Ordu Kaimesi” adı ile yeniden 10 ve 20 kuruşluk “kağıt para”lar çıkarmak zorunda kalmış ve bu sözü edilen kaimelerin miktarı 171.250 keseye ulaşmıştı.[14]
Paris ve Londra’da bulunan banka ile yapılan anlaşma gereği Osmanlı Devleti’nin borçlanma isteği kabul edildi ve imzalanan mukavelename ile 55 milyon franklık yani 260 milyon kuruşluk bir borçlanma kabul edildi.[15] Sadrazam Reşid Paşa, İstanbul Bankasına (Banque de Constantinople) olan hazine borçlarını ödeyebilmek için 1850’de Paris’te Bechet Dethomas et Cie ve Londa’da Deveaux et Cie müessesleriyle 55 milyon franklık bir istikraz mukavelesi imza etti. İstanbul Bankası’nın Londra’daki ajanı Baltazzi müessesine istikraz hasılatına mahsuben 20 milyon frank yatırıldı. Fakat istikraz mukavelesi iradeye arz olunduğu zaman Reşid Paşa iktidardan uzaklaştırıldı. Mukavelenin reddi üzerine 20 milyon frank avansın iadesi yanında 2,2 milyon frank da tazminat ödenmek zorunda kalınmıştır.[16]
Dış borç alınması konusunda “Sadrazam Ali Paşa inisiyatifini kullanarak, Padişahın onayını almadan, belki de onu oldu-bitti karşısında bırakmak düşüncesiyle, 1 Eylül 1852 tarihinde Paris’te Bechet Dethomas ve ortakları Bankası ve Londra’dan Devaux kuruluşu ile %6 faizli, %4 komisyonlu, 27 yıl vadeli 55 milyon frank tutarında bir istikraz anlaşması imzaladı. Anlaşmanın yürürlüğe girmesi Padişahın onayı şartına bağlanmıştı. Ancak Padişah bu anlaşmayı imzalamadı ve neticede 220 milyon kuruş tutarında tazminat ödenmesinin kabul edilmesiyle mesele halledilmiştir.”[17] Neticede devlet adamlarından toplanan yardım ve bağışlarla 2.200.000 frank tazminatla beraber geri ödenerek kapatılan bu borç anlaşmasının hafızalarda yarattığı olumsuz intiba yüzünden Avrupa piyasaları Osmanlı Devleti’nin borçlanma taleplerine karşı gayet temkinli yaklaşmakta idi.[18] Diplomasi sahasında yaşanan bu “karışık ve plansız” durum Batılı devletler nezdinde Osmanlı Devleti’nin itibarının zedelenmesine de vesile olmuştur.
[1] İlber Ortaylı, Türkiye Teşkilat ve İdari Tarihi, Cedit
Neşriyat, Ankara 2007, s. 477.
[2] Carolıne Finkel, Rüyadan İmparatorluğa Osmanlı
İmparatorluğu’nun Öyküsü 1300-1923, çev. Zülal Kılıç, Timaş Yay, İstanbul
2007, s. 399.
[3] Enver Ziya Karal, Osmanlı
Tarihi, C.VI, TTK Yay, Ankara 1983, s.209.
[4] Mehmet Genç, Osmanlı İmparatorluğunda
Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yay, İstanbul 2000, s.186.
[5] Genç, age., s.186.
[6] Karal, age., s.217.
[7] Stanford J. Shaw, Ezel
Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, Ötüken Yay, İstanbul
2000, s.186.
[8] Kıray, age., s.83.
[9] Karal, age., s.209.
[10] Önsoy, age., s.39.
[11] Roderic H. Davidson, Osmanlı
İmparatorluğu’nda Reform 1856-1876, Çev. Osman Akınhay, Papirüs Yay,
İstanbul 1997, s.57.
[12] Önsoy, age., s.39.
[13] M. Belin, Osmanlı
İmparatorluğu’nun İktisadi Tarihi, Çev. Oğuz Ceylan, Gündoğan Yay, Ankara
1999, s.474.
[14] Belin, age.,
s.475.
[15] Karal, age.,
s.209.
[16] Refik Şükrü Suvla, “Tanzimat
Dönemi İstikrazları Mad.”, Tanzimat, MEB Yay, İstanbul 1999, s.269.
[17] Önsoy, age., s.39.
[18] Ali Akyıldız, “Osmanlı
Devleti’nin Kırım Savaşı’nı Finansmanı: İç ve Dış Borçlar”, Savaştan Barışa:
150. Yıldönümünde Kırım Savaşı ve Paris Antlaşması (1853-1856), İÜ Edebiyat
Fakültesi Tarih Araştırmaları Merkezi Yay, İstanbul 2007, s.16.