Osmanlı Devletinin 1851-1859 Dış Borçlanması

Osmanlı Devlet Adamlarının Ülkeyi Yıkıma Götüren Süreci Yönetememesi

1854 yılının ilk yarısında Avrupa’nın önemli bankerlerinden olan Rothschild vasıtasıyla yapılan başka bir borçlanma girişimi de başarısızlıkla neticelenmiş idi.[1] Kırım Savaşı’nın yarattığı yeni siyasi gelişmeler başta İngiltere ve Fransa olmak üzere Batılı devletlerin Osmanlı maliyesine doğrudan müdahale etmelerine de fırsat yaratmıştı.[2] Osmanlı ilk istikraz mukavelesini müttefikleri olan Fransa ve İngiltere ile akdetti. Bu istikrazat 1853-56 senelerinde Rusya ile yapılan harbin icap ettirdiği fevkalade masraflara karşılık olmak üzere yapılmıştır.[3] Bu savaş, durumu zaten pek parlak olmayan Osmanlı hazinesine, yaklaşık 11,2 milyon sterlinlik büyük ve ek bir mali yük getirdi.[4] 1854’de başlayan Osmanlı-Rus harbi mali durumu büsbütün kötüleştirmiştir. 24 Ağustos 1854’de Londra’da Palmer, Paris’te Goldschmidt müesseseleriyle borçlanma akdi imzalandı.[5]

Londra’daki Palmer ve Paris’teki Goldschmidt müesseseleri aracılığıyla hükümetlerin garantisi olmadan borçlanmanın yapılmasına karar verildi. Bu iki ülkenin desteğiyle Mısır vergisi karşılık gösterilerek ihraç fiyatı %80, faiz oranı %6 ve vadesi 33 yıl olan 5 milyon sterlinlik bir borçlanma sağlandı. Bu paranın 2 milyon sterlinlik kısmı daha sonra kullanılmak üzere 3 milyonluk bölümü beş taksit halinde Osmanlı hükümetine teslim edildi. 1854 borçlanmasından komisyon, sigorta, havale, faiz, vs. masraflar indirildikten sonra Osmanlı hazinesine giren para 2.018.845 sterlin olmuştur.[6] Fransız ve İngiliz hükümetleri ödemelerin güvencesini üstlendiklerinden dolayı, alınacak paranın nerelerde kullanılacağını denetlemekle yükümlü olmak üzere bir karma kurul oluşturuldu. Bu kurulda, Fransa adına bir “maliye genel denetmeni” ile İngiltere adına da bir delege bulunacaktı.[7] Bu istikraz mürettebatının ödenmesi için Mısır vergisi karşılık gösterilmiştir.[8]

İlk istikrazın üzerinden henüz bir sene geçmişken, imparatorluk 1855’te fevkalede diyebileceğimiz şartlar altında ikinci bir istikraz akdetmiştir. Bu istikraz ile hazineye 5.65 milyon Osmanlı altını temin edilmiş ve karşılık olarak Mısır vergisinin birinci istikrazdan kalan kısmı ile Suriye ve İzmir gümrükleri varidatı gösterilmiştir.[9] 27 Haziran 1855’te Türk hükümetiyle Fransız ve İngiliz hükümetleri arasında yeni bir mukavele imzalandı ve bu iki devlet “hasılatı harbin idamesine sarf olunacak” 5 milyon sterlinlik bir istikrazın faizlerine kefalet ettiler. Faizin bu suretle temin edilmiş olması en muhafazakar bankerleri bile ortaya çıkardı ve bu rekabet ihraç fiyatında da tesirini gösterdi. Bu muamelede ecnebi kontrolü fikrinin ilk tohumları mevcut bulunuyordu.[10] Alınan borcun harcanmasının denetlenmesi, hazine hesaplarının kontrol edilmesi için İngiliz hükümeti temsilcisi Lord Hobart ve Fransız Marci de Ploeue’den teşekkül eden bir komisyon  kuruldu. Osmanlı Hükümetinin sert tepkisine sebep olan bu komisyon yabancıların Osmanlı iç işlerine ciddi bir müdahale, müttefiklerin Babıali’ye güvensizliklerinin bir göstergesi idi.[11] 1854-1855 borçlanmalarından elde edilen 7,4 milyon sterlin, Osmanlı hazinesine 11,2 milyon sterline mal olan Kırım Savaşı’nın finansmanına kullanıldı.[12]

Tablo:8 Yabancı Paraların Osmanlı Lirasına Göre Değerleri

Para Çeşitleri	1 Osmanlı Lirası	Kuruş Değeri
İngiliz Lirası	0.903	110.69
Frank	22.84	4.39
Mark	18.44	5.42
Mısır Lirası	0.88	113.37
Florin	10.94	9.14
Dolar	4.39	22.75
Ruble	8.54	11.70

Kaynak: M. Belin, age., s.472. 

Yukarıdaki Tablo 8’de

19. Yüzyılın ortalarına doğru Osmanlı lirasının yabancı paralar karşısındaki değeri verilmiştir. Buna göre, Osmanlı lirasının İngiliz ve Mısır lirası karşısında daha düşük değerde olmasına rağmen, mark, frank, florin ve dolar karşısında daha değerli olduğu görünmektedir. Devletin muhtelif kurumlarındaki hizmetlerinin neticesinde tekrar Hicri 1269 (1853-1854)’da Takvim-i hane musahhihliğine tayin olunan Lütfi Efendi’nin Kırım Savaşı münasebetiyle müracaat edilen iç ve dış borçlanmaya dair eserinde: “Müddet-i muharebe olan yirmi milyon kaimeden ve iane-i cihadiyyen hasıl olmuş olduğu bazı evraklarda görülmüştür.”

[13] Temin edilen borçların kaynağı belirtilmektedir.

Osmanlı maliyesi çok tehlikeli bir durumda bulunduğundan Mustafa Reşid Paşa 1858’de yeni bir dış borçlanmaya gittiğinde, alacaklılar kendisinden karşılık olarak belli başlı reformları yapmasını ve değerini kaybederek devletin kalan parasal güvenirliliğini de yok sayan bono ve kâğıt parayı kaldırmasını istediler. Yabancı alacaklılar İmparatorluğa öylesine ağır faiz koşulları kabul ettirmişlerdi ki, yalnızca bu borç için devletin ödemek zorunda olduğu faiz %60’ı buluyordu.[14] 1858 istikrazı, kaimenin tedavülden çekilmesi için alınmış olmasına rağmen mevcut kaimenin ancak bir kısmının kaldırılmasına kafi geldi. Borçların yıllık faizi ve geri ödeme taksitleri bir milyon lirayı geçmiş, birçok borç senedi tedavül etmeye başlamıştı. Galata bankerlerinden kısa vadeli borçların alınması başka bir sıkıntıya zemin hazırlamıştı. Bunun yanında Hazine, Saray, Tophane ve Harbiye’nin masraflarını karşılamak üzere esham-ı cedid, sergi, hazine tahvili, esham-ı mümtaze ismi altında bonoları piyasaya çıkararak iç borçlanmaya gitmek zorunda kalmış idi. Yapılan bu borçlanmanın toplam tutarı 10-15 milyon liraya ulaşmış ve Padişah Abdülmecid 28 Ağustos 1858 tarihinde bir fermanla halkı tasarrufa davet etmiştir.[15] Buna rağmen sarayın israfatı gittikçe büyüyordu; çünkü fermanın neşriyle bir zaman harcamalarını kısan saray yetkililerinden bir kimse yüksek fiyata mücevherat almakta bir sakınca görmemiştir. [16]

---

[1] Şevket K. Akar, Hüseyin Al, Osmanlı Dış Borçları ve Gözetim Komisyonları, 1854-1855, İstanbul 2003, s.3.

[2] Donald C. Blaısdell, Osmanlı İmparatorluğunda Avrupa Mali Kontrolü, Çev. Hazım Atıf Kuyucak, Arkadaş Matbaası, İstanbul 1940, s.44.

[3] Blaısdell, age., s.43.

[4] Akyıldız, age., s.11.

[5] Karal, age., s.210.

[6] Akyıldız, age., s.17.

[7] Belin, age., s.476.

[8] Suvla, age., s.270.

[9] Suvla, age., Yapılan bu istikraza karşılık olarak, Mısır vergisinden serbest kalan 72.000, İzmir Gümrük geliri 100.000 ve Suriye Gümrük geliri 80.000 lira olmak üzere toplam 252.000 liralık teminat gösterilmiştir.

[10] Blaesdell, age., s.43.

[11] Önsoy, age., s.47.

[12] Kıray, age., s.92.

[13] Vak’a-Nüvis Ahmet Lütfi Efendi Tarihi, CIX, Yayınlayan: Münir Aktepe, İÜ Edebiyat Fakültesi Yay, İstanbul 1984, s.117.

[14] Stanford J. Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, C.II, Çev. Mehmet Harmancı, e Yay, İstanbul 2000, s.133.

[15] Yerasimos, age., s.140. Önsoy, age., s.57.

[16] Charles Morawitz, Türkiye Maliyesi, Çev. Maliye Tetkik Kurulu, Maliye Bakanlığı Yay, Ankara 1978, s.89.