1862-1874 Yılları Arasındaki Osmanlı Dış Borçlanması ve Osmanlı Bankasının Kuruluşu

 Osmanlı Bankasının Banknot Çıkarma Yetkisi

1862 yılında piyasadaki miktarı 10 milyon lirayı aşmış bulunan kaimelerin mutlaka tedavülden kaldırılması gerekli görülmüştür. Kaimelerin %40’nın para ile ve %60’ını “esham-ı cedide” ile ödenmesi şartıyla 200 milyon franklık bir borçlanma yapılmıştır. Bu istikrazın ihraç fiyatı %68, müddeti 23 yıl, faiz oranı %6, itfa oranı %2 idi. Karşılık olarak da tütün, tuz, damga resmi hâsılatı ile temettü vergisi gelirleri gösterilmiş ki, bunların yıllık tutarı 16 milyon frank idi.[1] Çalışmaların yapıldığı iki aylık müddeti sonu olan 1 Eylül 1278/13 Eylül 1862’de gazetelerde bir ilan yayınlayarak, kaimenin artık tamamen tedavülden kaldırıldığı ve bu tarihten sonra alış-verişin altın ve gümüş mecidiye, beşlik, altılık, ve daha küçük meskûkâtla yapılması gerektiği halka bildirilmiştir. Ra 1279/9 Eylül 1863’den itibaren alış-verişlerde kaime kullanılmaya ve muamelat sadece sikke ile yapılmaya başlanmıştı.[2]

1863 yılında Osmanlı Bankası’nın imtiyaz fermanını ellerine alan Fransız ve İngiliz kurucular 200 milyon franklık 1863 borçlanmasının eshamının çıkarılmasını üstlendiler. Bu istikrazın ihraç fiyatı, 50 milyon için %68, 150 milyon için %72 idi. Karşılık olarak da Bursa ve Edirne vilayetlerinin Harir (ipek) öşrü, İzmir, Karasi, Midilli vilayetlerinin zeytin öşrü ve bazı vilayetlerin gümrük gelirleri gösterilmiştir.[3]

1863 yılında Osmanlı Bankası banknot çıkarma yetkisini almış ve bu bankanın banknotları 1947 yılına kadar piyasalarda işlem görmüştür.

[4] Osmanlı bankasını takiben, 1868’de (Credit General Ottoman)’ın, 1871’de (Socıete Ottomane de Change et Turque) ve (Banque de Costantinople)’un, 1872’de (Societe Otoomane de Change et de Valeurs)’un kurulduğunu ve faaliyetlerine başladığını görmekteyiz.[5]

1865 yılına gelindiğinde, dış borçların vadesi gelen kopun bedellerini ödeyebilmek için hazinede para yoktu. Bunun üzerine hükümet Osmanlı Bankası, Credit Mobilier de Paris ve Societe General ile 1865 borçlanma sözleşmesini imzaladı. Bu borçlanmanın müddeti 21 yıl, faiz oranı %6, itfa oranı %2.44 idi. Karşılık olarak Ergani Bakır Madeni gelirleri ile Ağnam resmi hâsılatı gösterildi.[6] O zamana kadar uygulanandan farklı olarak belirli bir devlet geliri yerine devletin genel gelirleri karşılık gösterilmiştir.[7] Esham-ı Cedide Tahvilat-ı Mümtaze, vergiler ve sair borçlardan oluşan eski iç borçlar, faiz amortismanlı yeni tahvillerle değiştirilmiştir ki, bu işleme maliyede “Borçların Değiştirilmesi/Conversion des dettes” denilmektedir. Büyük çoğunluğunu Galata bankerlerinin, bir kısmı da yabancıların elinde bulunan bu tahvillerin faiz ve amortismanlarının ödenmesi için 1864-1865 bütçesine 2.464.000 franka ödenek konulmuştur.[8]

Osmanlı Devleti yaklaşık beş yıl süre ile borç almadı, devlet bu süre içinde devlet memurlarının birer maaşlarını hazineye bağışlamalarını, memurların maaşlarının yarısını %10 faizli tahvillerle ödenmesini, vergi mükelleflerinin ödedikleri verginin ¼ oranında maliyeye borç vermesi gibi tedbirlerle durumu düzeltmeye çalışmıştır.[9]

İmparatoriçe Eugenie’nin 13 Ekim 1869 tarihinde Sultan Abdülaziz’i ziyaret etmesi üzerine, Fransız halkı üzerine bir memnuniyet havası yaratmıştır. Paris para piyasalarında Osmanlı tahvillerine karşı ilgi artmaya başlamıştır. Fransız Comptoir d’Escompte Bankası ile 24.440.000 lira (555.555.000 frank) tutarında bir borç anlaşması yapılmıştır. Alınan bu borç %6 faizli ve 33 yıl geri ödemeli olacaktı. Bu amaçla çıkarılan tahviller %54 ihraç fiyatıyla Fransa bankası, banka tarafından da %61 üzerinden Paris, Lyon, Londra, Amsterdam, Berlin, Hamburg ve İstanbul’da halka satıldı. Karşılık olarak Cezair, Halep, Adana, Suriye, Yanya ve Trabzon vilayetleri aşarından 4.500.000 frank, Aydın ve Menteşe vilayetleri aşarından 2.700.000 frank, Konya aşarından 3.600.000 frank, Bağdat varidatından 5.700.000 frank, ağnam resmi fazlasından 13.600.000 frank olarak toplam 60.500.000 frank (2.688.000 lira) teminat gösterildi.[10]

1870 yılında Bayındırlık Bakanı Davut Paşa’nın Avrupa ziyareti ile Belçika Bankerlerinden Baron de Hirsch ile yapılan görüşmelerde bir anlaşmaya varılmış ve buna göre; 2000 kilometrelik bir demir yolunun yapılması için 99 yıllık bir imtiyaz verilmesine ve yılda 22.000 franklık “kilometre garantisi” tanınmasına karar verilmiştir. Bu garantinin 14.000 franklık kısmı devlet tarafından, 8.000 franklık kısmı imtiyaz sahibi şirket tarafından sağlanacaktı. Baron de Hirsch bu anlaşmaya göre piyasaya çıkarılan tahvilleri 128,5 franktan satın alıp Avrupa bankalarına 150 franktan satmış elde edilen karın %30’na ortak olmuştur. Avrupa’nın her kentinde 180 franklık bir fiyattan satışa çıkarılan tahviller, Avusturya bankasında 183 franka yükselmesine karşılık, diğer ülkelerde pek rağbet görmemiştir.[11] Baron de Hirsch denetimindeki bu işletmeye daha sonraki zaman içinde Avusturya ve Fransız iştirakçilerde girer.[12] 1872 yılında imzalanan yeni bir sözleşme ile 2000 kilometre uzunluğunda döşenmesi gereken hatlar 1250 kilometreye indirilmiş ve yapımına devam edilmiştir.[13] Bu dönemde Batı Anadolu’da iki küçük hat olan İzmir-Aydın (1867) ve İzmir-Turgutlu (1866) ve Alaşehir (1875) Osmanlı mali müdahalesi olmadan İngiliz gruplarının sermayesiyle işletmeye açılmıştır.[14]

1870 Fransız-Alman savaşı siyasi alanda olduğu gibi ekonomik sahada da etkisini kısa zamanda göstermiştir. 1871 Haziran ayında Credit General Otoman ve Londra’daki Cohen and Sons ve Dent Palmer and Company kuruluşları arasında 6.270.000 liralık istikraz akt olunmuştur. İstikrazın faizi %6, bu amaçla çıkarılan tahvillerin ihraç fiyatı %73 olarak tespit edilmiştir.[15] Bu gelişmelerin olduğu sırada, 1862, 1863 ve 1865 yıllarına ait borçların faizleri Londra para piyasasından yüksek faizle alınan avanslara ödenmek durumunda kalmıştır.

1872 yılında ödenmesi gereken borçlar, Osmanlı Bankası ve diğer finans kuruluşlarından alınan yüksek faizli kredilerle karşılanabilmiştir. 1871 yılı sonunda Osmanlı Devleti’ne kredi vermek amacıyla Viyana’da bulunan Avusturya-Osmanlı ve Avusturya-Türk bankaları kuruldu. 1872 yılı dış borçları %9 faizli ve %98,5 ihraç fiyatlı 12.238.000 lira değerindeki hazine tahvilleri bu bankalara satılarak ödendi.[16]

1873 yılında İstanbul’daki Credit General ile Paris’teki Cresit Mobilier bankaları ile yapılan anlaşma sonucunda, değeri 500 franklık 1.388.889 frank tutarında tahvil çıkarılarak, bu iki bankaya 270, piyasaya 297,5 franktan satış yapılacaktı. Bu borçlanmanın faiz oranı %6, itfa oranı %1 olan bu istikrazın karşılığı olarak da, Ankara, Tuna vilayetleri aşar vergisi gelirleri ile Anadolu ağnam resmi hâsılatı ve tütün inhisarı fazlası gösterilmiştir.[17]

1874 yılında Osmanlı Bankası III. Tertip Genel Borçlar Tahvillerini ihraç etmiş idi. 40 milyon liralık bu borçlanmanın ihraç fiyatı %43,5, faiz oranı %5, itfa oranı %1 idi.[18]

---

[1] Nihad S. Sayar, Türkiye İmparatorluk Dönemi Mali Olayları, İİTİA Nihad Sayar Yayın ve Yardım Vakfı Yay, İstanbul 1977, s.211.

[2] Ali Akyıldız, Osmanlı Finans Sisteminde Dönüm Noktası Kağıt Para ve Sosyo-Ekonomik Etkileri, Eren Yay, İstanbul 1996, s.74.

[3] Sayar, age., s.212.

[4] Ulaş Kipal-Özgür Uyanık, Türkiye Milli İktisat Tarihi (Devletçilik), Kaynak Yay, İstanbul 2001, s.22.

[5] Sayar, age., s.207.

[6] Sayar, age., s.213.

[7] Önsoy, age., 91.

[8] Sayar, age., s.213.

[9] Önsoy, age., s.91.

[10] İ.H. Yeniay, Yeni Osmanlı Borçları, İstanbul 1964, s.42.

[11] Sayar, age., s.216.

[12] Erdem Aksoy, Osmanlı Ekonomik Yapısı Dışa Açılma ve Sermaye Hareketleri, Basılmamış Yüksek Lisan Tezi, İÜ Sosyal İlimler Enstitüsü, İstanbul 1991, s.65.

[13] Sayar, age., s.216.

[14] Aksoy, age., s.65.

[15] Önsoy, age., s.95.

[16] Önsoy, age., s.96.

[17] Sayar, age., s.220.

[18] Sayar, age., s.222.